Cila është politika serbe kundrejt Sanxhakut? Cili është koncepti i tij për autonominë e Sanxhakut? Çka thotë për shqiptarët dhe Kosovën? Kur janë bërë, sipas tij, ilirët boshnjakë? Pse mendon se trungu ilir është në Bosnje? Çka mendon për origjinën shqiptare të boshnjakëve të Sanxhakut? Pse thotë se Perandoria Osmane u bëri dëme boshnjakëve? Pse boshnjakët u përcaktuan për fe e jo për komb? Pse e zgjedh Bosnjën në vend të Kosovës? Pse e la Bashkësinë Islame për politikë? Çka mendon për Rasim Lajiqin dhe Sulejman Uglanin? Për këto dhe temat tjera, për AktivPress flet Moamer Zukorliqi, lideri i Partisë për Drejtësi dhe Pajtim në Sanxhak.

Intervistoi: Daut Dauti

Z. Zukorliq, jeni udhëheqës i Partisë për Drejtësi dhe Pajtim (Stranka sa Pravdu i Pomirenje) dhe për një kohë të gjatë keni qenë Myfti i Bashkësisë Islame në Serbi. Si e përshkruani gjendjen e tanishme politike në Sanxhak dhe cila është pozita e boshnjakëve në Serbi?

-Advertisement-

Zukorliq: Për fat të keq, Sanxhaku është në gjendjen ku çështja kryesore ende s’është hapur. Fjala është për statusin e boshnjakëve në Serbi. Kjo është përkeqësuar me Kushtetutën e re e cila i ka përjashtuar boshnjakët. Me nenin e parë të kësaj Kushtetute nuk na njihet subjektiviteti kolektiv, por ai individual. Ky është neni diskutabil i cili, sipas nesh, është burim i diskriminimit meqë e përcakton Serbinë si shtet të serbëve dhe të qytetarëve tjerë. Pra, vetëm serbëve u njihet subjektiviteti kolektiv.

D.m.th. qëllimi juaj është që boshnjakëve t’ju njihet e drejta kolektive?

Zukorliq: Po, ky është njëri nga qëllimet e Partisë për Drejtësi dhe Pajtim, që boshnjakët të pranohen si të barabartë në aspektin e të drejtave individuale dhe kolektive, sepse nuk jemi ardhacakë e as diasporë, por një popull i veçantë. Për ne nuk është i pranueshëm asnjë formulim i dorës së dytë. Kjo është çështja e parë e rëndësishme. Tjetra është statusi i Sanxhakut, si regjioni i vetëm historik i cili pas rënies së Perandorisë Otomane nuk e ka të zgjidhur statusin. Konsiderojmë se – para se gjithash për boshnjakët si shumicë dhe qytetarët tjerë, në mesin e të cilëve janë serbët, malazezët dhe shqiptarët – duhet të zgjidhet zyrtarisht statusi i Sanxhakut. Sipas planit tonë politik, Sanxhaku duhet të ketë autonomi sipas modelit të rajoneve ndërkufitare evropiane. Shembuj të tillë kemi shumë, duke filluar nga Tirolit Jugor e deri te rajoni Krasna. Sanxhakut i takon kjo e drejtë edhe sipas kriterit historik, gjeografik, etno-kulturor, ekonomik etj.

Zgjidhja e statusit të Sanxhakut si rajon ndërkufitar nuk do t’i rrezikonte kufijtë e shteteve fqinj. Kjo nuk do të ishte veç në interes të qytetarëve të Sanxhakut, por edhe për Serbinë dhe Malin e Zi, si dhe për të gjitha shtetet përreth. Ky do të ishte një themel i rëndësishëm për stabilizim dhe paqe, duke pasë parasysh pozitën gjeostrategjike të Sanxhakut në mes të Ballkanit, ku pucen interesat e Serbisë, Malit të Zi, Bosnjë e Hercegovinës, Kosovës dhe Shqipërisë.

Para aktivizimit në politikë kam thëne se Sanxhaku është regjion ndërlidhës. Ua kam shpjeguar studentëve dhe opinionit se kjo hapësirë është pika takuese ose pika e përplasjes. Kjo nuk varet nga hapësira, por nga akterët e kësaj hapësire. Se a do të puqemi apo do të përplasemi në këtë pikë, kjo varet nga vullneti apo përcaktimi i të gjithë vepruesve në hapësire. Pra, ideja jonë ka qenë që Sanxhaku politikisht të shndërrohet në rajon ndërkufitar, kurse në aspektin ekonomik në zonë të lirë ekonomike për biznes dhe tregti ku do t’i zhdukim antagonizmat që ekzistojnë mes vendeve të përmendura më lart. Në aspektin kulturor do të shndërrohej në një ujdhesë e diversitetit që do të paraqiste një model të dialogut të mundshëm për bashkëjetesë dhe pajtim.

Si e sheh qeveria apo politika serbe këtë propozim?

Zukorliq: Me dyshim shohin gjithçka kur përmendet fjala Sanxhak, e lëre më aktualizimin e zgjidhjes së problemit të statusit të boshnjakëve. Pushteti në Beograd, për fat të keq, luan me kartë negative. Këtu e kemi edhe mospajtimin e tri opsioneve themelore politike që kanë: Partia jonë për Drejtësi dhe Pajtim, Partia për Veprim Demokratik (SDA) e Sylejman Uglaninit dhe ajo Socialdemokrate e Rasim Lajiqit. Këta nuk kanë fuqi të mjaftueshme për t’i ndarë interesat e personale e partiake nga ato kombëtare. Për shkak të këtyre ndarjeve, pushteti në Beograd konsideron se jemi ende larg nga formulimi i drejtë i këtyre çështjeve. Do të jemi në këtë pozitë derisa nuk e arrijmë një konsensus të caktuar politik.

Mendoni se nëse e arrini këtë konsensus, Serbia do t’i pranojë kërkesat tuaja?

Zukorliq: Si deputet në Beograd, tentoj që elitës intelektuale dhe klasës politike serbe t’ua sqaroj se zgjidhja e statusit të Sanxhakut është edhe në interesin e tyre. Kjo gjë shkon vështirë. Teza ime se nuk mund të kërkoni te boshnjakët luajalitet ndaj Serbisë dhe besim të qind për qindtë ndaj organeve serbe, dëshmohet me eksperiencën e përgjakshme që ata e kanë dëshmuar ndaj boshnjakëve në Sanxhak gjatë 100 viteve të fundit. D.m.th. ata kërkojnë besimin tonë në këto organe me 100 për qind, ndërsa neve nuk na besojnë as 10 për qind. Pra, është e pamundur që të ketë stabilitet vetëm në besueshmërinë e njëanshme. Kjo pra është teza së cilës ata nuk mund t’i japin përgjigje. Ata kërkojnë që ne t’i ofrojmë jetët tona për Serbinë, së bashku me fëmijët tanë dhe ardhmërinë tonë, pa marrë parasysh eksperiencën e përgjakshme, ndërsa nuk na lejojnë që ta kemi asnjë institucion ose organizatë rajonale brenda strukturës ligjore të Serbisë apo të Malit të Zi. Pra, nuk kanë qëllim të mirë ndaj as nuk duhet besuar tek ta.

Në anën tjetër, paraqet problem mosmarrëveshja në mes të Serbisë dhe Malit të Zi, e cila formalisht është zgjidhur me pavarësimin e Malit të Zi. Në Serbi ka inat se pse është lejuar ky pavarësim, gjë që ka pamundësuar daljen e Serbisë ne det. E tërë kjo do të relaksohej me një projekt të përbashkët që do të quhej Regjioni Ndërkufitar i Sanxhakut. Kufiri mes Serbisë dhe Malit të Zi, i cili nuk iu konvenon as sanxhaklinjëve, do ta relativizonte problemin që ekziston mes Serbisë dhe Malit të Zi. Kjo do ta relativizonte edhe fuqinë nacionaliste serbe në Beograd, e cila ende është e madhe dhe konsideron se tërë popullata joserbe është e rrezikshme për Serbinë. Pra, kjo është arsyeja se pse popullata joserbe shihet me këtë sy.

MOAMER ZUKORLIQ DHE DAUT DAUTI
Në programin tuaj a ka vend për bashkëpunim me Kosovën dhe si e shihni ju situatën në Kosovë, veçanërisht pas zgjedhjeve të fundit kur pritet që Albin Kurti të jetë kreu i një qeverie të re?

Zukorliq: Jemi të vetëdijshëm për të gjitha lidhjet tona me Kosovën dhe shqiptarët. Kjo është e rëndësishme nga pikëpamje politike dhe nga kuptimi etno-gjenetik, meqë këtu jemi shumë të përzier. Një numër i konsiderueshëm i boshnjakëve në Sanxhak ka prejardhje shqiptare, qoftë nga malësorët e Shqipërisë apo nga ata të Rugovës. E dimë që në një masë domethënëse kemi gjak të përzier. Ky është fakti që duhet ta respektojmë dhe të mos e zhvlerësojmë. Unë jam marrë me etnogjenezën e boshnjakëve dhe kam shumë informata në këtë fushë. Prejardhja shqiptare e boshnjakëve është e rëndësishme në pjesën e fshatrave. Prejardhja e banorëve të qyteteve, në mënyrë domethënëse është nga Bosnja dhe Hercegovina. Ky është një moment i rëndësishëm për të mirat tona të përbashkëta. Nga ana tjetër ne nuk i harrojmë situatat historike, kur në momente të ndryshme e të vështira historike shqiptarët na kanë ndihmuar për t’i ndalur sulmet e çetnikëve gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ne këto të mira nuk i harrojmë kurrë dhe mundohemi që t’ua kthejmë me të mira. Çështja e tretë është afërsia gjeografike e cila është e rëndësishme dhe ky relacion duhet të ruhet.

Sa i përket ngjarjeve aktuale në Kosovë, dëshirojmë që marrëdhëniet e mira të vazhdojnë. Interesimi im shtesë në Kosovë janë boshnjakët të cilët i kanë problemet dhe nevojat e tyre. Është mirë që boshnjakët kanë marrëdhënie të mira me pushtetin në Prishtinë. Politikisht funksionojnë mirë dhe janë të inkorporuar në sistemin e Kosovës. Edhe pse ankohen se kanë disa probleme, hapa të rëndësishëm janë ndërmarrë. Dëshirojmë të ofrojmë ndihmën tonë duke i respektuar çështjet e brendshme të Kosovës. Ne, nga Sanxhaku, pushtetit në Kosovë i kemi dërguar sinjale se jemi të gatshëm të ndihmojmë, nëse kanë nevojë, dhe se nuk do të pengojmë.

Sa i përket Kosovës, në Sanxhak na janë paraqitur pengesat e natyrës ekonomike. Një formë e bashkëpunimit është rrezikuar për shkak të taksave. Afaristët e Sanxhakut, gjegjësisht ekonomia jonë, është e lidhur në aspektin transportues e tregtar.

Sa i përket zgjedhjeve, na vjen shumë mirë që qytetarët atje janë të lirë të zgjedhin këdo që dëshirojnë. Ata kanë vendosur që të bëjnë ndryshime. Pa marrë parasysh që nuk jam i lidhur me asnjë politikan në Kosovë që të jem simpatizues, i përcjelli ngjarjet në skenën politike. Veçanërisht e çmoj faktin që një popull ka kapacitet për të bërë ndryshime dhe kjo është porosi e mirë. Pra, ai popull ka vetëdije që të largohet apo të afrohet ndaj një qëndrimi politik. Atë që unë e konsideroj pozitive është se z. Kurti është politikan i arsimuar dhe se ka mundësi t’i ofrojë më shumë popullit të vet. Ai është në gjendje t’i artikulojë shkëlqyeshëm çështjet dhe nevojat politike. Ne mund të bashkëpunojmë me qëllimet e tija të mira.

Cila është pozita e shqiptarëve në Sanxhak meqë kohëve të fundit është duke u folur për shqiptarizimin e Sanxhakut?

Zukorliq: Këtë gjë duhet ta kemi parasysh në dy mënyra. E para, në Sanxhak ka shqiptarë në disa fshatra të Rozhajës, të cilët në kuptimin e plotë të fjalës kanë mbetur shqiptarë. Ata të tillë ndjehen dhe të tillë deklarohen. Mendoj se identiteti i tyre nuk vihet në pikëpyetje. Ata janë të vetët në tokën e tyre dhe këtu nuk ka asgjë diskutabile. Shqiptarët në Mal të Zi janë në të njëjtën pozitë me boshnjakët. Sa u përket qytetarëve të caktuar që jetojnë në Peshter, ekziston një numër i vogël i tyre që tashti e ndjejnë veten shqiptarë.

Unë takoj dhe bisedoj me shumë njerëz edhe në Novi Pazar që thonë se në një mënyrë ndjehen shqiptarë dhe se deri vonë në shtëpitë apo familjet e tyre është folur shqip?

Zukorliq: Po, ashtu është, sikur që në Kosovë ka shumë shqiptarë me origjinë boshnjake e cila gjë ka ndodhur me shpërnguljet e para 300 viteve. Ballkani ka qenë inkubator i përzierjeve. Dikujt kjo mund t’i duket keq ose mirë, por ky është fakt i pakundërshtueshëm.

Ta sqarojmë një gjë: a mund të themi se shumica e njerëzve që deklarohen boshnjakë kanë prejardhje shqiptare?

Zukorliq: Unë e thashë në fillim se një numër i konsiderueshëm i boshnjakëve kanë prejardhje shqiptare. Kjo është një lidhje e jonë pozitive dhe disa mburren me këtë.

A ka ndonjë dëshirë tek këta njerëz që tashti të deklarohen si shqiptarë?

Zukorliq: Mendoj se ekzistojnë grupe të caktuara të cilat veprojnë në mënyrë nostalgjike e me emocione e jo me ndonjë program të organizuar. Por, kur përmendet termi shqiptarizim, për mua më shumë është diçka e natyrës manipulative, që bëhet për poenë politikë. Disa opsione të caktuara politike tentojnë të përfitojnë nga kjo situatë. Kështu që flitet për shqiptarizim kur ka interes e pastaj më nuk flitet. Pra, nuk kemi të bëjmë me ndonjë program serioz të shqiptarizimit as nga njëra e as nga tjetra anë, pos kur paraqitet ndonjë situatë kur dikush duhet të marrë ndonjë poen politik.

Para dy apo tri dekadave, religjioni s’ka qenë aq i rëndësishëm në Sanxhak. Ju keni punuar për një kohë të gjatë që Islami të ketë rëndësi. Cili është roli i Islamit, sot në Sanxhak?

Zukorliq: Boshnjakët tradicionalisht janë religjiozë. Madje, mund të them që kjo u ka kushtuar shtrenjtë në aspektin e zgjidhjes së çështjes nacionale. Ka qenë përparësi për boshnjakët, në aspektin shpirtëror, por u ka kushtuar duke mos e mbajt hapin e zhvillimit kombëtar me atë religjioz dhe duke e humbur hapin e krijimit të shtetit nacional. Këtu duhet të kthehemi në histori, për të parë problemet në të kaluarën. Osmanët u kanë dhënë autonomi serbëve dhe malazezëve, por jo neve myslimanëve që na vranë me mijëra. Kjo është edhe rrethanë e gjysmës së shekullit XIX, kur Lëvizja e Kapetanit Gradashqeviq ka patur për qëllim formimin e autonomisë boshnjake. Atëherë u vranë më mijëra anëtarë të kësaj lëvizjeje dhe nuk kemi mundur që ta ringjallim elitën tonë. Atëherë myslimanëve u mbeti që ta zhvillojnë fenë, gjë që mund të bëhej edhe pa shtetin. Pra, këtu e shohim lidhjen e boshnjakëve me Islamin. Edhe kur nuk ishte praktikuar në komunizëm, ne e kemi ruajtur fenë tonë. Por, s’e kapëm hapin e zhvillimit nacional si shqiptarët të cilët u dhanë përparësi gjërave tjera të rëndësishme para religjionit.

Pastaj, pas rënies së komunizmit, në Ballkan e kemi kthimin e religjionit. Kjo gjë ose bëhet në mënyrë të organizuar ose në mënyrë kaotike. Unë jam munduar që kjo të bëhet në mënyrë të organizuar, pasi që nga viti 1993 e deri dy-tre vite më parë kam qenë në krye të Bashkësisë Islame. Jam munduar që feja të kthehet e artikuluar se në kaos lajmërohet ekstremizmi. Prandaj, kam filluar modernizimin e Bashkësisë Islame me anë të institucionalizimit të proceseve të arsimimit. Dhe, mendoj se në këtë mënyrë ne e kemi themeluar Bashkësinë Islame më modernen në Evropë, për shkak se kemi sistem të organizuar të arsimit që nga foshnjoret e deri në universitet. Jemi e vetmja Bashkësi qe ia ka dalë të themelojë edhe universitet sekular.

A mund të themi se boshnjakët e kanë marrë religjionin Islam edhe si mjet për t’u dalluar nga serbët dhe kroatët, por edhe nga sllavët tjerë që e flasin të njëjtën gjuhë?

Zukorliq: Ky është vrojtim i saktë dhe ky është faktor shtesë. Por, po e përsëris qe ekziston tradita. Ka patur edhe fakte tjera. Ta zëmë, në fillim të shekullit XX, një pjesë e madhe e ulemasë tonë kanë theksuar se neve boshnjakëve nuk na duhet kombi. Sipas tyre, ka mjaftuar që ta kemi fenë. Kjo ka ndikuar që ne të shpërngulemi e të shkojmë në Turqi. Kemi humbur shumë nga kjo.

E përmendet ekstremizmin. A ka patur lëvizje ekstreme në Sanxhak?

Duke e marrë parasysh faktin që nuk jemi të mbrojtur nga shteti dhe faktin që gjendemi në udhëkryq, jam shumë i kënaqur që dukuria e ekstremizmit ndër ne ka qenë minimale. Këtë dukuri e kemi luftuar në medresetë tona dhe institutet tjera të Bashkësisë Islame. Megjithatë, ka patur raste të tilla. Një grup ekstremistësh në vitin 2006 ka tentuar të më likuidojë dhe ta marrin në dorë Bashkësisë Islame. Kur flasim për pjesëmarrje në luftimet që kanë ndodhur në disa vende arabe, duhet të themi se nga Sanxhaku kanë shkuar më së paku njerëz për të luftuar atje.

Para disa muajve keni qenë kandidat për Reis të Bosnjë e Hercegovinës. Kjo nënkupton se keni tentuar të dilni nga politika. Pse keni dashur që të kaloni në këtë pozitë në një shtet tjetër dhe pse një njeri si ju, me ndikim, dëshiron të largohet nga politika?

Zukorliq: Që të jem i sinqertë, kam hyrë në politikë meqë mendoj se politika ka patur nevojë për mua. Por, kurrë s’e kam parë veten në këtë veprimtari. Në rastin tim është sikur kur obligohet mjeku të dalë në mal për të luftuar, meqë duhet kapur pushkën për t’u mbrojtur. Kështu, jam obliguar. Unë veten e shoh në religjion, në kulturë, në universitet, me libra etj. Kur kam hyrë në politikë, kam konsideruar se duhet të dal në mal për ta asgjësuar atë grupin apo snajperistin në kodër që dëshiron ta shkatërrojë kulturën tonë, librat tona, trashëgiminë tonë etj. Ky ka qenë motivi im. Në fakt, në politikë kam vepruar duke qenë edhe myfti, siç më thërrasin edhe sot. Sot jam deputet në Kuvendin e Serbisë ku mundohem t’i përfaqësoj boshnjakët në mënyrë dinjitoze. Më parë, ne boshnjakët në Beograd kemi qenë të përfaqësuar aq keq sa jemi dehumanizuar dhe konsideruar si primitivë.

Rasim Lajiqi (Lajçi), që mban anën e politikës serbe, është me ndikimin më të madh se gjithë ju tjerët. Të tillëve në Kosovë u kemi thënë Njerëz të Beogradit. A i quani edhe ju kështu?

Zukorliq: Z. Lajiq, siç thashë më herët, udhëheq një nga tri opsionet politike. Ky ndikim që ju e keni vërejtur është për shkak se shteti serb dëshiron që ai të jetë i fuqishëm. Ai është ministër dhe zëvendëskryeministër i Qeverisë serbe. Nëse i keni në dorë mekanizmat e shtetit, ndikimi juaj është i madh. Opsioni tjetër është ai i Uglaninit – që është lëvizje që nga vitet 1990 – që vepron me një driblim mes nacionalizmit dhe bashkëpunimit nëse është në pushtet. Opsioni im është elitist dhe thellë idealist, patriotik, e jo nacionalist. Sa i përket Lajiqit, ai është ministër për 20 vjet rresht; është gjithmonë në pushtet se Serbia dëshiron kështu dhe se interesi serb është i tillë.

Ju vazhdimisht keni deklaruar se boshnjakët kanë prejardhje ilire. Kur janë bërë ilirët boshnjakë?

Zukorliq: Së pari duhet të pajtohemi rreth kuptimit të asaj që quhet Ilir. Nuk ka konsensus etimologjik, historik e as politik në lidhje me atë se çka kanë qenë ilirët. A kanë qenë ilirët kategori etniko-fisnore apo kategori kulturo-politike? Kjo çështje është diskutabile. Unë jam më afër mendimit të dytë: kanë qenë fise që ndoshta kanë patur prejardhje të ndryshme etno-gjenetike. Duhet ta kemi parasysh se Ballkani ka qenë një lloj dhome e pushimit, nëpër të cilën kanë kaluar shumë popuj e me ç’rast ka ndodhur edhe përzierja. Pa marrë parasysh se cilën teori e pranojmë, ilirët kanë patur kulturë dhe civilizim e ndoshta kanë qenë të fundit që ia kanë dalë të kenë një mëvetësi të gjerë ballkanike. Me anë të hulumtimeve të mia kam ardhur në përfundim se ata kryesisht kanë jetuar në qendër të Ballkanit dhe se pas okupimit nga romakët trungu i tyre kryesor është nga territori i sotëm i Bosnjës. 150 vite luftë në mes ilirëve dhe romakëve nuk kanë përfunduar me pushtim tipik të Ilirisë, por me marrëveshjen ku Iliria ka fituar një lloj autonomie e cila më vonë është kultivuar në Bosnjë nëpërmjet krishterimit. Më vonë ky vend është shndërruar në territorin i cili saktësisht nuk ka qenë as perëndimor katolik e as lindor ortodoks. Prandaj, kur perandori Teodos e vendosi vijën ndarëse, Bosnja ishte mesi i ndarjes. Por, çështja këtu është se Iliria ka qenë ajo qendra e Ballkanit nga ku Bosnja e merr një identitet. Nga hulumtimet e mia del se boshnjakët në mënyrë primare janë pasardhës të ilirëve. Pastaj, ajo që ju ndodhi boshnjakëve ka qenë agresioni linguistik sllav dhe rrezikimi i identitetit të tyre.

Kjo është diçka që nuk pranohet lehtë nga historiografia shqiptare e cila konsideron se vetëm shqiptarët janë trashëgimtarë ekskluziv dhe të drejtpërdrejtë të ilirëve?

Zukorliq: Por, ka historianë, edhe shqiptarë, që e mohojnë këtë. Mua s’më pengon nëse historianët shqiptarë konkludojnë si ju, sikur që nuk më pengon as përzierja e sotme shqiptaro-boshnjake dhe anasjelltas. Etnogjeneza është momenti më së paku i rëndësishëm për identitetin nacional. Përfundues është fakti se si ndjeheni. Ky është çelësi për të cilin ne nuk mund të debatojmë kush si ndjehet. Nëse njerëzit thonë se janë ata që janë, duhet ta respektojmë vendimin e tyre.

Për fund, kujt i jepni rëndësi në bashkëpunim të gjithanshëm, Kosovës apo Bosnjës?

Zukorliq: Ne jemi boshnjakë. Jemi jashtë Bosnjës dhe Bosnja është shteti ynë amë e ne nuk kemi problem në këtë aspekt. Ndjenja jonë patriotike është e lartë dhe na çon në drejtim të Bosnjës, pa marrë parasysh në çfarë gjendje është Bosnja. Qëndrimi jonë ndaj Bosnjës nuk ka kurrfarë konotacioni negativ për Kosovën. Ne kurrsesi nuk qëndrojmë as larg Kosovës dhe jemi të gatshëm për bashkëpunim të dyanshëm në të gjitha nivelet dhe në të gjitha pikëpamjet. Nuk e kemi problemin e ndërtimit të identitetit tonë në distancë. Ne e ndërtojmë identitetin tonë i cili, sipas perceptimeve të mija, bazohet mbi ndershmërinë, fisnikërinë dhe virtytet.