Shpeshherë më ka trazuar dhe më ka gudilisur jeta dhe qetësia olimpike e shumë prej mendimtarëve të njohur në historinë e filozofisë për vdekjen.

Sokrati mbetet shembulli më i njohur i kësaj qasjeje filozofike. Fillimisht këtu duhet cekur, se gjyqi i Athinës nuk e kishte dënuar atë më vdekje, por vetëm e kishte shpallur fajtor për mësimet e tij. Mirëpo, pasi ai nuk e pranoi këtë verdikt, si dhe nuk u pajtua me tagrin e caktuar mbi të si dëmshpërblim për korruptimin mendor që i kishte bërë, sidomos të rinjve të këtij qyteti dhe restaurimin e drejtësisë, atëherë gjyqi vendosi ta dënoj atë me vdekje. Pra vendimi i dytë i këtij trupi erdhi vetëm pasi Sokrati e refuzoi të parin. Dhe filozofi plak u dënua me vdekje.

Madje, edhe kur nxënësit e tij e inskenuan një arratisje të mundshme nga burgu, ai e refuzoi këtë skenar. Arsyetimi i tij për ta refuzuar vendimin paraprak të trupit gjykues ka mbetur emblematik. Sepse, pohon ai sikur ta pranojë një gjykim të tillë, i bie që unë kam mëkatuar me anë të mësimeve të mia filozofike mbi vetënjohjen njerëzorë si detyrë filozofike. Prandaj, ai e pranoj vdekjen për hir të këtij ideali filozofik Dhe ashtu ndodhi. Nga martirizimi i tij, vetënjohja u shndërrua në parim të frymës universale njerëzore.

Një qëndrim tjetër stoik rreth kësaj teme mbetet ajo e Epikurit. Thënia e tij se “vdekja nuk duhet ta na shqetësoj, sepse për aq kohë sa ne ekzistojmë ajo nuk është, kurs kurë ajo vjen ne nuk jemi, mund të merret si shprehje e kësaj tradite me synim për ta çliruar shpirtin dhe mendjen njerëzore nga tmerret dhe frika e saj.

Askush nuk ishte i ndikuar më shumë nga kjo traditë, se sa filozofi i njohur holandez me origjinë hebraike Baruch De Spinoza. Nën ndikimin e kësaj trashëgime ai u angazhua në maksimum që t’i çliroi mendjet njerëzore nga tutela dhe pushteti i autoriteteve. E kjo liri arrihet vetëm pasi të fitohet liria nga vdekja. Atëherë asgjë tjetër më nuk mund ta kushtëzoj njeriun.

Natyrisht, askush nuk e ka pagoi më shumë se ai barrën e filozofisë. Mendimi dhe mallkimi u bënë fati i tij jetësor. Fillimisht tentuan ta korruptojnë me një shumë të parave për t’i ndrydhur bindjet e tij me anë të vetëcenzurës. Por, pasi kjo metodë nuk dha rezultate atëherë e kërcënuan me vdekje. Por kush mund ta frikësonte dhe shantazhonte mendimtarin që i kishte vënë vetes mision pikërisht si ti çlironte të tjerët nga kjo frikë. Në fund e ekskomunikuan nga bashkësia e tij hebraike. Dhe për të siguruar ekzistencën e tij ky filozof punoi si ndreqës i syzeve.

Në këtë drejtim vepra kryesore e tij ka mbetur “Etika”, por nuk duhet përjashtuar këtu as traktatet tjera politike etj.

Synimi i kësaj vepre madhore ishte që si t’i çlironte njerëzit nga frika dhe pasionet. Sepse sipas tij “në qoftë se një person beson se Zoti do të shpërblejë të virtytshmit dhe ndëshkojë të ligët, jeta e tij do të qeveriset prej emocioneve të shpresës dhe frikës: shpresës për të qenë njëri prej të zgjedhurve, frikës së të qenit i destinuar drejt mallkimit të përjetshëm. Një jetë e dominuar nga të tilla pasione iracionale është, sipas Spinozës, një jetë e ‘robëruar’ e jo një jetë e lirisë së arsyes”.

Prandaj, për këtë filozof, “njeriu i lirë mendon për vdekjen më së paku, dhe urtësia e tij është meditim mbi jetën, e jo mbi vdekjen”.